STOP PCB! Dekontaminacja transformatorów energetycznych

PCB oznacza polichlorowane bifenyle, czyli grupę chemicznych związków organicznych, pochodnych bifenylu, w których część atomów wodoru zastąpiono atomami chloru. Znakomite właściwości dielektryczne PCB, trwałość w wysokich temperaturach oraz odporność na działanie kwasów i zasad - to cechy, które spowodowały szerokie wykorzystanie PCB w przemyśle.

PCB znalazły zastosowanie głównie jako płyny dielektryczne w transformatorach i materiały izolacyjne w kondensatorach dużej mocy. Były wykorzystywane również przy produkcji klejów, tworzyw sztucznych, smarów, jako plastyfikatory do farb, do produkcji papieru przebitkowego itp.

Produkcję PCB na skale przemysłową rozpoczęto w 1929 roku w USA i kontynuowano w różnych koncernach chemicznych na całym świecie. W zależności od producenta środki te znane były pod różnymi nazwami. Szacuje się, że łącznie wyprodukowano na świecie 1,5 do 2 mln ton PCB.

W Polsce produkowano niewielkie ilości PCB (preparaty Clophen i Tarnol) – nigdy na skalę przemysłową. Ciecze PCB nie były również stosowane przy produkcji transformatorów. Szeroko importowane a także produkowane w Polsce były kondensatory z syciwem PCB. Sprowadzano do kraju również transformatory napełnione PCB, zwłaszcza w przypadku importu całych linii technologicznych. Dotyczy to głównie przemysłu chemicznego, hutniczego, kablowego i górnictwa.

Zagrożenia: Toksyczność PCB

Pod koniec lat sześćdziesiątych okazało się, że PCB przynoszą nie tylko korzyści techniczne lecz także stanowią poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Prowadzone w latach 70-tych badania wykazały, że PCB należą do związków bardzo trudno ulegających biodegradacji i wykazują znaczną trwałość w środowisku. Podczas zwykłego spalania PCB tworzą się związki typu dioksan i furanów należące do najgroźniejszych trucizn.

PCB przenikają do środowiska w wyniku parowania, wycieków podczas spopielania, usuwania ścieków przemysłowych oraz składowania odpadów. Szacuje się, że w ten sposób przedostało się do atmosfery, gleby oraz wód około 400 tys. ton PCB. Znaczna część wyprodukowanej masy pozostaje nadal uwięziona w różnych urządzeniach.

Udowodniono niekorzystny wpływ związków PCB na człowieka. Narażenie człowieka na kontakt z PCB może mieć charakter zawodowy lub środowiskowy. Narażenie zawodowe występuje podczas konserwacji transformatorów, pożarów wycieków lub rozlania preparatów na stanowiskach pracy czy składowania odpadów niebezpiecznych.

Narażenie środowiskowe jest wynikiem pobierania PCB z pożywieniem, zwłaszcza z pokarmem pochodzenia zwierzęcego np.: tłuszczami, mięsem, mlekiem i jego przetworami. Najwięcej PCB zawierają ryby i ich przetwory. Wysokie stężenie PCB obserwuje się w wątrobie dorsza bałtyckiego.

PCB kumulują się w organizmach zwierząt i ludzi stanowiących kolejne ogniwa łańcucha pokarmowego, wywołując uszkodzenia wątroby, śledziony i nerek. Długotrwałe narażenie nawet na niskie stężenia PCB może powodować m.in. zmniejszenie odporności organizmu człowieka i zaburzać funkcjonowanie układu endokrynologicznego. Związki PCB zalicza się również do substancji o prawdopodobnym działaniu rakotwórczym.

PCB w ustawodawstwie

W związku z wyżej sygnalizowanymi zagrożeniami już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku podjęto działania mające na celu ograniczenie produkcji i stosowania PCB. W wielu krajach produkcja PCB została wstrzymana, a w innych ich stosowanie ograniczone do systemów zamkniętych. Na gruncie europejskim dokonano ujednolicenia przepisów regulujących postępowanie z PCB.

Pierwsze dyrektywy w tym zakresie wprowadziła Rada EWG już w 1976 roku. Polityka EWG jest obecnie kontynuowana w strukturach Unii Europejskiej a najważniejszym obecnie obowiązującym dokumentem jest Dyrektywa Rady Wspólnoty Europejskiej 96/59/EC z dnia 16 września 1996 r. w sprawie usuwania polichlorowanych bifenyli i polichlorowanych trifenyli.

Co zrobić z PCB?

Metoda unieszkodliwiania PCB to dekontaminacja (płukanie) czyli proces polegający na usunięciu i dezaktywacji substancji szkodliwej. W przypadku transformatorów dekontaminacja polega na usunięciu oleju elektroizolacyjnego zawierającego PCB i wielokrotnym płukaniu materiałów transformatora z pozostałości PCB. Powstałe w tym procesie odpady zawierające PCB poddawane są termicznemu rozkładowi w odpowiednich warunkach na wyspecjalizowanych instalacjach.

Proces dekontaminacji jest operacją trudną i w każdym przypadku powinny się nim zajmować wyspecjalizowane firmy posiadające nie tylko odpowiednie urządzenia, ale i stosowne uprawnienia do wykonywania takich usług.

Dekontaminację uważa się za skuteczną jeżeli w wyniku pomiarów zawartości PCB po 90-ciu dniach od napełnienia urządzeń cieczą, nie zawierającą PCB, nie stwierdza się obecności tej substancji w ilościach powyżej 0,005% (wagowo).

Pozwolenie zintegrowane

Proces spalania odpadów zawierających PCB odbywa się w dwóch miejscach w Polsce. Jednym z nich jest instalacja odzysku chlorowodoru z odpadowych związków chloroorganicznych eksploatowana w ANWILU S.A. we Włocławku. W instalacji prowadzony jest proces termicznego przekształcenia odpadów oraz proces dekontaminacji transformatorów zanieczyszczonych PCB.

Ważne terminy

Dyrektywy europejskie oraz polskie ustawodawstwo wyznaczają dwie daty które należy znać jeżeli użytkujemy urządzenia zanieczyszczone PCB:

• do 30 czerwca 2010 roku należy zaprzestać użytkowania urządzeń i instalacji zawierających PCB
• do 31 grudnia 2010 roku posiadacze odpadów zawierających PCB są zobowiązani do usunięcia z nich oraz unieszkodliwienia PCB albo, jeśli usunięcie PCB jest niemożliwe, do unieszkodliwienia tych odpadów w terminie nie później niż do 31 grudnia 2010 roku.

Jeżeli chodzi o transformatory istnieją dwa sposoby postępowania:

1. poddanie transformatora dekontaminacji w terminie do 30 czerwca i przeznaczenie do dalszego użytkowania,
2. wycofanie transformatora z  eksploatacji,  poddanie go dekontaminacji  i przekazanie do odzysku lub unieszkodliwienia w terminie do 31 grudnia.